(ต่อจากบทความเรื่อง ปลวกและเห็ดโคน)

วัฏจักรชีวิตของปลวกอีกแง่มุมหนึ่ง ที่สัมพันธ์พึ่งพากับสิ่งมีชีวิตที่เรียกว่า "เห็ดโคน"


ภายในรังปลวก จะมีสวนเห็ด (fungus garden) ซึ่งเป็นที่ๆปลวกขับถ่ายเนื้อไม้ เศษซากเซลลูโลส ซึ่งผ่านกระบวนการเคี้ยวและการย่อยสลายไปเพียงบางส่วนในลำไส้ของปลวก สวนเห็ดจะชุ่มไปด้วยความเปียกชื้นที่สูงมาก มีเส้นใยสีขาวของเห็ดราเจริญเติบโตทั่วไปหมด

ตามภาพ ที่เห็นนั้นคือ เส้นใยของเชื้อเห็ดราหลายชนิด รวมถึงเชื้อเห็ดโคนด้วย ที่ปลวกนำมาเพาะเลี้ยง ปกติแล้วเชื้อเห็ดราที่เกิดอยู่ภายในสวนเห็ดของปลวกนั้น มีเชื้อเห็ดปะปนกันอยู่หลายชนิดเช่นเห็ดโคน, เห็ดก้านธูป ฯลฯ

 

ส่วนทางด้านขวาของหัวปลวกในภาพ จะเห็นเป็นตุ่มกลมๆสีขาว นั่นคือตุ่มเห็ด ซึ่งตุ่มเห็ดนี้เป็นการรวมตัวของเส้นใยเห็ดรา ซึ่งเป็นการเจริญเติบโตไปอีกขั้นตอนหนึ่งของเชื้อเห็ดรา เพื่อจะกลายเป็นดอกเห็ดต่อไป

ปลวกจะกินตุ่มเห็ด และเส้นใยเห็ดราบนสวนเห็ดนี้เป็นอาหาร ดังนั้นในสภาวะปกติปลวกจำนวนมหาศาลภายในรังจะกินเห็ดราบนสวนเห็ดจนไม่มีโอกาสที่ตุ่มเห็ดจะเจริญเติบโตกลายเป็นไปดอกเห็ดได้ทันเลย

เมื่ออากาศอบอ้าวและร้อนจัด ฝนตกหนักพื้นดินเปียกชุ่มและอ่อนตัว มันเป็นฤดูอพยพย้ายรังของปลวกวรรณะสืบพันธุ์จำนวนมากนับแสนนับล้านตัว กลายร่างเป็นแมลงเม่าโบยบินออกไปจากรังปลวก ประชากรปลวกภายในรังลดจำนวนลงอย่างรวดเร็ว ปลวกที่เหลือกินเชื้อเห็ดราไม่ทัน   ตุ่มเห็ดภายในรังปลวกจึงมีโอกาสเจริญเติบโตงอกทะลุขึ้นมาเหนือพื้นดินที่อ่อนนุ่มนี้ได้ มันช่างเป็นช่วงจังหวะเวลาอันเหมาะสมที่ธรรมชาติจัดให้เพราะพื้นดินอ่อนนุ่มและชื้นแฉะ ซึ่งถ้าดินแห้งแข็งก็ไม่มีทางเลยที่เห็ดโคนจะแทงทะลุขึ้นมาขยายพันธุ์ได้  เมื่อดอกเห็ดโคนบานเหนือพื้นดิน มันจะปลดปล่อยสปอร์ขนาดเล็กๆฟุ้งกระจายไปทั่วบริเวณ ไกลออกไป ปลิวตกลงบนซากใบไม้ เนื้อไม้ผุๆ แมลงเม่าเจ้าชาย และเจ้าหญิงที่เพิ่งสลัดปีกและจับคู่ผสมพันธุ์กันสร้างอาณาจักรใหม่ที่เกิดบนดินเปียกแฉะ อาณาจักรแรกเริ่มที่มีขนาดเพียงไม่กี่ตารางเซ็นติเมตร มันจะเริ่มออกหาอาหารไปคาบเศษซากใบไม้ ซากเนื้อไม้ซึ่งก็จะมีสปอร์ของเห็ดโคนปะปนติดอยู่ด้วย นำกลับมาสร้างเป็นสวนเห็ดขนาดเล็กๆ เพาะเลี้ยงเห็ด  และแพร่พันธุ์เพิ่มประชากรปลวก ขยายอาณาจักรให้ใหญ่โตเป็นจอมปลวก วนเวียนเป็นวัฏจักรไปไม่มีจบสิ้น จำนวนจอมปลวกจึงทวีเพิ่มมากขึ้นเรื่อยๆ ถ้าไม่มีศัตรูที่น่ากลัวอย่างมนุษย์ไปรุกรานมัน


                     

รูปนี้ แสดงให้เห็นว่า บริเวณที่เห็ดโคน แทงขึ้นมาเหนือพื้นดิน ไม่ได้แทงขึ้นบนจอมปลวก ไม่ได้แทงขึ้นใกล้ชิดจอมปลวกเลย ที่เป็นเช่นนี้เพราะ ปลวกสามารถทำรังใต้ดินออกมาห่างจากจอมปลวกได้ ดังนั้นบางบริเวณท่านอาจมองไม่เห็นจอมปลวกที่ซุกซ่อนอยู่ แต่เห็นเห็ดโคนบานไปทั่วพิ้นดิน


รูปนี้ แสดงให้เห็นว่ารากของเห็ดโคนบางครั้งยาวเกือบๆคืบเลยทีเดียว โดยท่านจะเห็นคราบดินซึ่งเริ่มต้นตรงนิ้วชี้ของมือซ้ายที่จับเห็ดโคนเป็นคราบไปจนถึงสุดปลายรากของดอกเห็ด เป็นการพิสูจน์ว่าสวนเห็ดในรังปลวกอยู่ลึกจากพื้นผิวดินลงไปบางทีลึกถึง 20 เซ็นติเมตร ดังนั้นจึงควรรู้ว่าบางทีท่านมองไม่เห็นตัวปลวก ไม่เห็นจอมปลวก จึงคิดว่าพื้นดินที่ท่านยืนอยู่ตรงนั้นไม่มีปลวก แต่จริงๆแล้วมันอาจมีรังปลวกอยู่ใต้ดินลึกลงไปใต้เท้าของท่านก็เป็นได้